شیطان جن است یا فرشته؟

– سؤال

شیطان جن است یا فرشته؟ اگر جن است، پس چرا در قرآن گفته شده است که: “تمام فرشتگان سجده کردند جز شیطان” و اگر فرشته است، پس چرا در آیه‏ ای مشابه گفته شده که تمام فرشتگان سجده کردند جز ابلیس، که از جنیان بود: “کان من الجن”؟!

– پاسخ

پرسش از ساختار وجودی ابلیس و تلاش برای دست‌یابی به تفسیرِ درستِ آیاتی که از سجده فرشتگان بر آدم و سرپیچی ابلیس سخن می‏گویند، سابقه‏ای دیرینه دارد و از ژرف‌نگری مسلمانان و اهتمام آنان به کتاب آسمانی‌شان خبر می‏دهد.

یکی از سؤالاتی که برخی از اذهان را به خود مشغول می‏داشت این بود که اگر ابلیس جزو فرشتگان نباشد، پس فرمان سجده “و اذ قلنا للملائکه اسجدوا”(۱) شامل او نمی‏گردد و در نتیجه، خودداری وی از سجده بر آدم، گناهی را برایش رقم نمی‏زند و اگر از زمره فرشتگان باشد، با این نکته که خودِ قرآن کریم بر جن بودن او تأکید می ‏ورزد(۲)، سازگار نیست!

پیشوایان معصوم – که از زبان پیامبر اسلام‏ (صلی الله علیه وآله)، همراه و هم‌تای قرآن خوانده شده‏اند – با بیانات روشن‌گر خویش، معنای درست این آیات را پیش چشم همگان نهاده و بر برداشت‏های نادرست، خط بطلان کشیده‏اند. چنان‏که از امام صادق‏ (علیه السلام) روایت گردیده که فرمودند:

“در آسمان، ابلیس همراه با فرشتگان در پرستش خدا به سر می‏بُرد و آنان گمان می‏کردند که وی از ایشان است و حال آن‏که چنین نبود (۳) اما آن‏گاه که خداوند به فرشتگان فرمان داد که بر آدم سجده نمایند، ابلیس حسادت درونی خود را آشکار ساخت و فرشتگان دانستند که او از جنس ایشان نبوده است (۴)

۱

آن‏گاه، یکی از حاضران از آن حضرت پرسید: “چگونه فرمان الهی ابلیس را نیز در بر می‏گیرد، با این‏که تنها فرشتگان مورد خطاب خداوند بوده‏اند؟” امام‏ (علیه السلام) در پاسخ فرمود:

هر چند ابلیس از جنس فرشتگان نبود، اما به دلیل دوستی و هم‌نشینی، جزو آنان به شمار می‏رفت (۵).

برای توضیح بیشتر، جا دارد اشاره‏ای گذرا داشته باشیم به قاعده‏ای ادبی که در اصطلاح ادبیات عرب، “تغلیب”(۶) نامیده می‏شود(۷). بر اساس این قاعده، در موقع سخن گفتن از جمعیت انبوهی که به جز یکی از آنان، همگی از جنس فرشته‏اند، می‏توان به راحتی واژه “ملائکه” را به کار برد، بدون این‏که قاعده‏های سخنوری نادیده گرفته شده و یا کج فهمی پیش آید و اگر ابهامی نیز روی نماید، با اندک توجهی زدوده می‏گردد.

پاسخ دیگر آن است که مخاطب فرمان خداوند، تک تک فرشتگان نبودند تا این پرسش مطرح شود که چگونه این فرمان، ابلیس را نیز در بر می‏گیرد، بلکه شواهدی چند(۸) نشان از آن دارد که خطاب “اسجدوا” برای همه کسانی بود که در جایگاهی ویژه که می‏توان آن را “مقام قدس” نامید، به عبادت و پرستش خداوند مشغول بودند.

پی‌نوشت ‏ها:

۱٫ بقره، ۲٫۳۴- کهف، ۵۰٫

۲٫ نکته درخور توجه آن است که ابلیس به مدت شش هزار سال – که روشن نیست از سال‏های دنیوی است یا اخروی – همنشین فرشتگان بود و همراه با آنان به پرستش خداوند می‏پرداخت. ر.ک: نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲، معروف به قاصعه.

۳٫عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج ۱، طبع الثانیه،  قم، المطبعه العلمیه، بی تا، ص ۵۶٫

۴٫ این قاعده، گستره وسیعی دارد و در زمینه‏های گوناگون به کار گرفته می‏شود. بر اساس این قاعده، گاه جانب اکثریّت را بر اقلیّت غلبه می‏دهند؛ چنان‏که در مسأله مورد گفتگو چنین است و گاه موجود پست‏تر یا ضعیف‏تر را زیرمجمومه موجود برتر یا قوی‏تر می‏سازند؛ چنان‏که برای سخن گفتن از خورشید و ماه، عبارتِ “شمسَین= شمس و قمر را به کار می‏گیرند.

۵٫ عبدالرزاق فیاض لاهیجی، گوهر مراد، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۲ ش، ص ۴۲۶٫

۶٫  علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ج ۸، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، چاپ دهم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۷ ش، ص۲۶-۲۸ و ص۵۱

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱٫ پژوهشی در عصمت معصومان، حسن یوسفیان و احمدحسین شریفی، قم و تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۷۷ ش، ص ۳۴۵ – ۳۴۶

۲٫ تفسیر کبیر مفاتیح الغیب، ج۲، امام فخررازی، ترجمه علی اصغر حلبی، بی جا: انتشارات اساطیر، ۱۳۷۳ش، ص۱۰۹۰ – ۱۰۹۶

۳٫ تفسیر نمونه، زیر نظر ناصر مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ ش، ج ۱، ص ۱۲۶ و ج ۶، ص ۹۹

۴٫ فرشتگان، علیرضا رجائی تهرانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ ش، ص ۳۹ – ۴۱

۵٫ کشف الاسرار و عده الابرار، تفسیر خواجه عبداللَّه انصاری، ابوالفضل رشیدالدین المیبدی، تهران، امیرکبیر، پنجم، ۱۳۷۱ش، ج ۱، ص ۱۴۴