«دوراهی روحانیت» جستارهایی درباره مرجعیت شیعه در ایران معاصر

کتاب مذکور که شامل یک مقدمه از دکتر سارا شریعتی (عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران) و یک درآمد با عنوان «امتناع جامعه‌شناسی روحانیت؟» است، در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول آن با عنوان «جایگاه اجتماعی مرجعیت (صورت‌بندی‌های مفهومی)» به بررسی ابعاد جامعه‌شناختی تحلیل مرجعیت در قالب نهاد اجتماعی، نهاد مدنی و گروه منزلتی در سه فصل مجزا می‌پردازد. بخش دوم کتاب با عنوان «مرجعیت در تاریخ معاصر ایران» شامل شش فصل است که در واقع هر یک جستارهای مجزا با جهت‌گیری جامعه‌شناختی ـ تاریخی هستند. عناوین فصول این بخش عبارتند از: «مرجعیت: از تمرکز تا تعدد»؛ «مرجعیت و رسانه»؛ «مرجعیت و پاسخ‌گویی به مسائل زنان»؛ «مرجعیت و کارآمدی؛ چالش بر سر خروج زنان از کشور»، «بازگشت نوستالژیک به الگوی فقه سنتی» و «سه‌گانه‌ای برای تحول فقه و روحانیت در جامعۀ صنعتی: شهر، زنان، زمان».

در مقدمه‌ای که سارا شریعتی با عنوان «ضرورت یا رسمیت؟ مشارکتی در جامعه‌شناسی روحانیت» بر این کتاب نگاشته است، چهار محور مرتبط با یکدیگر مورد بحث قرار گرفته‌اند: «روحانیت: نهاد اجتماعی، سازمان دینی»؛ «روحانیت، وجه ممتاز جامعه‌شناسی تشیع»؛ «دین در «سیاست تحدید»، دین در «سیاست توسعه»» و «در ضرورت نهاد مدنی و رسمیت گروه منزلتی».

جایگاه روحانیت در اسلام و تشیع

این استاد دانشگاه در محور نخست پس از مروری بر مباحث نظری دورکیم، وبر و ترولتچ در توضیح جایگاه نهاد رسمی دین، مورد پرسش قرار گرفتن این نظریات یک قرن پس از انتشارشان توسط جامعه‌شناسان دین و نارسایی‌هایی تشخیص داده‌شده در نظریات متقدمان برای توضیح و تبیین نهاد روحانیت را طرح و مورد بحث قرار داده است.

در محور دوم سارا شریعتی با نگاهی از نزدیک به جایگاه روحانیت در اسلام و تشیع، از آن به‌عنوان شاخصه جوامع شیعی یاد می‌کند: «موقعیت خاص روحانیت در تشیع و همچنین نقشی که روحانیت پس از انقلاب در ایران یافت، روحانیت در تشیع را به یکی از موارد ارجح مطالعات نهادهای دینی بدل کرد و ضرورت مطالعات جامعه‌شناختی در این حوزه را بیش‌ازپیش آشکار می‌ساخت».

سارا شریعتی ذیل محور سوم بحث خود از دو الگوی حداقلی و حداکثری در خصوص نحوه‌ی حضور و نقش‌آفرینی دین در اجتماع سخن‌ می‌گوید. الگوی اول را دین در سیاست تحدید و الگوی دوم را دین در سیاست توسعه نام‌ می‌نهد که الگوی اخیر در ایران پس از انقلاب تسلط یافته است. سارا شریعتی بر آن است که در میانۀ این دو الگوی متناقض‌نما، طرح نهاد دین به‌مثابۀ یک نهاد اجتماعی چشم‌انداز تازه‌ای ایجاد می‌کند. در محور پایانی مقدمه نیز یافته‌ها و محتوای کتاب «دوراهی روحانیت» مورد اشاره‌ی شریعتی قرار گرفته است.

نگاهی به پیشگفتار این کتاب

کمال رضوی نیز در پیشگفتار کوتاهی که بر کتاب خود نوشته، تصریح می‌کند: «با نگاهی به مسیری که روحانیت و مرجعیت در تاریخ متأخر ایران طی کرده و پایگاه و جایگاهی که اکنون در جامعه ایران دارد، می‌توان از یک دوراهی بر سر راه روحانیت سخن گفت: نخست، پذیرش ایفای نقش در قالب یک نهاد مدنی و ادغام و مشارکت در ساخت فعال جامعۀ مدنیِ نحیف اما در حال تکوین و توسعۀ ایران؛ و دوم، باقی‌ماندن بر میراث گذشته و کوشش برای تداوم نقش‌آفرینی به‌عنوان یک گروه منزلتی با حفظ امتیازها و خصایل مألوف در جهان جدید. این یک انتخاب تعیین‌کننده برای نهاد روحانیت در جامعه‌ای است که در حال انتقال از وضعیت پیشین به دورانی جدید است.»

لازم به ذکر است که علاوه بر مقدمه، تعدادی از مقالات مندرج در این کتاب نیز با مشارکت دکتر سارا شریعتی به عنوان استاد راهنمای تز کارشناسی ارشد نویسنده‌ی کتاب بوده است.

این کتاب که توسط محمدمهدی طاهری و جواد کاظمی دلوئی مورد ویرایش قرار گرفته، در چارچوب کتاب‌های سرو (مطالعات فرهنگ شیعی با دبیری محسن حسام مظاهری) به بازار عرضه شده است.