معرفی حوزه علمیه صدر بازار اصفهان

مدرسه‌ ی صدر بازار یا صدریه

مدرسه‌ای است در مرکز «بازار گلشن» یا «بازار جارچی باشی»، در نزدیکی دروازه‌ی «اشرف» و در مجاورت «مسجد دارالشفاء» و «بازار نجارها»، که در یک قرن اخیر از نظر موقعیت علمی و اجتماعی، مهم‌ترین مدرسه‌ی علمیه اصفهان به حساب می‌آمد. این مدرسه ، با اراده و همت مرحوم «محمد حسین خان صدر اصفهانی»، صدر اعظم فتحعلی خان قاجار، در قطعه زمینی در حدود هشت جریب ساخته شد و تأسیس آن در اواسط نیمه‌ی اول قرن سیزدهم انجام یافت. در منابع مکتوب، تاریخ بنای مدرسه ۱۲۲۰ هـ . ق ذکر شده است ( موحد ابطحی ، ۱۳۷۶، ج . ۲ ، صص :۲۹۵ تا ۲۹۷ ).

مرحوم صدر، به تقلید از سلاطین صفوی اقدام به احداث بناهای متعددی در اصفهان کرد و به قول «جابری انصاری»، مرحوم صدر در برابر عمارات صفویه عرض اندام می نمود. وی در این خصوص می‌گوید: «بعد از صفویه نیز مدارسی بنا شده و مهم‌تر از همه مدرسه‌ی صدر آمده و آن به همت حاج محمد حسین خان صدر اعظم ایران که زینت دولت قاجاریه بوده، بنا شده.

وی چهارباغ خواجو و مدرسه‌اش را در مقابل بنای چهار باغ کهنه یا چهارباغ شاه عباس، مدرسه‌ی بازار را در مقابل مدرسه‌ی چهار باغ، تذهیب عمارات صدری را به هم چشمی تزئین عمارات صفویه و هفت دست فتحعلی شاهی را در جنب هفت دست شاه عباس احداث نمود و اگر دقت شود از یک وزیر که به مدت بیست سال در برابر پنج پادشاه به طول صد و سی سال نمایش بدهد، هنری شگرف و گهری بالاتر از وصف است» (جابری انصاری، ۱۳۲۱، ص: ۳۰۸).

این بنا با نقشه‌ای مشابه نقشه‌ی مدرسه چهار باغ (مدرسه سلطانی) پایه‌گذاری شد لیکن در زمان حیات «مرحوم صدر اصفهانی» نه تنها طبقه‌ی دوم بلکه نماکاری‌ها، کاشی‌کاری‌ها، تزئینات و تکمیل سردر آن نیز اتمام نیافت (موحد ابطحی، ۱۳۷۶، ج . ۲، ص : ۲۹۷ ). مرحوم «رفیعی مهرآبادی» در خصوص این بنا می‌گوید: «این مدرسه مانند مدرسه‌ی چهار باغ، منتهی یک طبقه ساخته شده است و در ادامه ذکر می‌نماید که تا سال ۱۳۴۰ ه. ق. این مدرسه همان وضعی را داشت که بانی ساخته بود و حجرات آن آماده برای سکونت و تحصیل طلاب بود و نیز مدرس‌ها برای تدریس مدرسان، ولی ساختمان از نظر تزئینات کامل نبود و لذا از سال ۱۳۴۱ ه. ق.

در زمان تولیت حاج شیخ «محمد حسین خان صدر» به تکمیل ساختمان پرداختند و نخستین کار، کتیبه‌ی سردر مدرسه به سوی بازار بزرگ بود که خط آن از «عبد الجواد خطیب» و شعرش از استاد «جلال الدین همایی» متخلص به سنا فرزند طرب بود . سپس به تکمیل ایوان‌های مدرسه پرداختند تا سرانجام، عمارت کتابخانه‌ی مدرسه هم ساخته و آماده‌ی استفاده گردید» (رفیعی مهر آبادی، ۱۳۵۲، صص : ۴۷۵ تا ۴۷۷). در سال ۱۳۶۴ قمری توسط «سید محمد خراسانی»، زمین واقع در طرف غربی مدرسه به صورت دو طبقه به کتابخانه تبدیل شد (موحد ابطحی، ۱۳۷۶، ج . ۲، ص :۲۹۹).

مدرسه‌ی صدر بازار، به سبک چهار ایوانی و در یک طبقه ساخته شد و در اطراف صحن مرکزی آن، ایوان‌های چهارگانه و حجره‌های متعددی جای گرفت. تزئینات و تکمیل بنای مدرسه، سال‌ها بعد از مرگ بانی آن صورت پذیرفت. همچنین سنگابی در صحن مدرسه با تاریخ ۱۲۷۵ ه. ق. وجود دارد (ملازاده و محمدی، ۱۳۸۱، ص : ۵۶). در طبقه‌ی اول مدرسه صدر، ۳۶ حجره در حیاط بزرگ و ۲۲ حجره در چهار زاویه‌ی آن ساخته شد. همچنین ۶ حجره نیز در طبقه‌ی دوم بنا گردید.

در طرف شمالی مدرسه یک ایوان بزرگ با سقف بسیار بلند به عنوان مدرس و در طرف شرقی و غربی نیز ایوان‌هایی کوچک‌تر از ایوان شمالی با همین کاربری احداث گردید که شکل حجره‌ها و ایوان‌های جلوی آن‌ها و مدرس‌ها (ایوان‌های بزرگ با سقف بلند) همراه با حیاط بسیار وسیع و باغچه‌های متناسب و نسبتاً بزرگ، بسیار جالب می‌باشد (موحد ابطحی، ۱۳۷۶، ج ۲، صص: ۲۹۷ و ۲۹۸). حیاط مدرسه دارای درختان کهنسال کاج است که بر صفای محوطه‌ی گل‌کاری مدرسه می‌افزاید و از این رو طلاب، همواره در به دست آوردن حجره در آن برای اقامت و تحصیل، بر یکدیگر سبقت می‌گیرند.

به طوری که در اواخر نیمه‌ی اول قرن چهاردهم حجرات این مدرسه، طبعاً اختصاص به طلابی داشت که از لحاظ وسایل معاشی در رفاه بودند و برای سکونت طلبه‌ی فقیر مناسب نبود. (رفیعی مهر آبادی، ۱۳۵۲، ص: ۴۷۷) بنای مزبور در دهه‌ی آخر قرن چهاردهم هجری در قسمت‌های حجره‌ها و مدرس‌ها تعمیر گردید. همچنین در نیمه‌ی دوم قرن چهاردهم، در حدود سال ۱۳۸۵ قمری در پشت مدرس بزرگ شمالی، در زمین‌های برف‌انداز مدرسه، سالنی جهت اقامه‌ی جماعت و تدریس بنا شد (موحد ابطحی ، ۱۳۷۶ ، ج . ۲ ، صص : ۳۰۰ و ۳

محتویات

. ۱ موقعیت مکانی مدرسه
• ۲ مؤسس مدرسه صدر
• ۳ بنای مدرسه صدر
• ۴ جایگاه علمی مدرسه صدر
• ۵ علم آموزان مشهور مدرسه صدر
• ۶ سنگاب مدرسه صدر
• ۷ نقش مدرسه صدر در جریان انقلاب

موقعیت مکانی مدرسه

این مدرسه در مرکز «بازار گلشن» یا «بازار جارچی باشی» اصفهان در نزدیکی دروازه‌ی «اشرف» و در مجاورت «مسجد دارالشفاء» و «بازار نجارها» قرار دارد.

مؤسس مدرسه صدر

وی فرزند حاج محمدعلی و نوه حاج محمدرحیم بود که در اصفهان متولد شد. چون وی در عهد جوانی به علافی و کاه فروشی اشتغال داشت، به محمدرحیم علاف معروف بوده است.

از آنجا که در اواخر سلسله زندیه و اوایل سلسله قاجاریه شهر اصفهان به تناوب، در دست سرداران این دو سلسله رد و بدل می¬شد، حاج محمدخان اصفهانی و پدرش همانند حاج ابراهیم کلانتر هم در سلسله زندیه مصدر خدماتی گردیدند و هم در سلسله قاجاریه، پدر حاج محمدحسین و جد وی مباشر شهر اصفهان بودند و جنس دیوانی اصفهان را از محل، تحویل می¬گرفته به ارباب رجوع حواله می¬دادند.

هنگامی که آغا محمدخان قاجار از شیراز به اصفهان گریخت. مرحوم صدر به او پناه داد و از هیچ گونه پذیرایی دریغ نورزید. او نیز هنگامی که به سلطنت رسید، به پاس خدماتی که حاج محمدحسین نسبت به وی انجام داده بود او را به سمت بیگلربیکی اصفهان تعیین کرد.

حاج محمدحسین که از ثروت کلانی نیز برخوردار بود دختر حاج ابراهیم کلانتر را به زنی گرفت و در زمره افراد سرشناس آن روز ایران در آمد و یکباره شاه¬راه ترقی را طی نمود. وی تا زمانی که آقا محمدخان در قید حیات بود سمت بیگلربیگی اصفهان را به عهده داشت.

در سال ۱۲۳۴ ه.ق پس از فوت میرزا شفیع صدر اعظم، حاج محمدحسین خان از طرف فتحعلی شاه به جانشینی وی برگزیده شد و تا زمان وفاتش در ۱۲۳۹ قمری این صمت را داشت. به همین جهت است که آثار او به نام (صدر) مشهور می باشد.

مرحوم صدر در مدت بیست و نه سال حکومت و صدارت خدمات فراوانی انجام داد و موقوفات زیادی از خود به یادگار نهاد و آثار ارزشمندی بنیاد کرد از جمله:

۱. بنای مدرسه صدر در نجف که به مدرسه صدرالاعظم معروف است.(در سال ۱۲۲۶ قمری)
۲. مدرسه صدر بازار در بازار بزرگ.
۳. مدرسه صدر خواجو در خیابان چهارباغ خواجو.

از ژرف نگری مرحوم صدر این است که وی موقوفات فراوانی نیز برای اداره و پایداری این مدارس وقف نمود که تعداد آنها قابل توجه است. در مورد کاردانی، گره گشایی و بخشش، ایثار و تواضع حاج محمدحسین خان در برابر علماء و سادات و دیگر فضایل برجسته اش داستان ها گفته اند که یک نمونه ظریف آن را آقای طبسی در کشکول خود آورده است.

بذل و بخشش های او در نوع خود بی نظیر بود، یک نمونه بارز آن بخشش جالب او در بستر بیماری بود که به مرگ وی منتهی شد. هنگامی که مرحوم صدر در بستر بیماری افتاد، دستور داد آنچه از مال دنیا تحت تملک اوست همه را بین فقرا تقسیم کنند.

مرحوم صدر پس از یک عمر خدمت، سرانجام روز چهارشنبه ۱۳ صفر ۱۲۳۹ قمری در عهد فتحعلی شاه در تهران درگذشت. طبق وصیت جنازه اش به قم انتقال یافته، در اطراف ضریح مقدس کریمه اهل بیت، حضرت معصومه سلام الله علیها طواف داده شد. آنگاه روی تخت روان، در حالی که گروهی قاری قرآن در حال تلاوت آیات الهی او را تشییع می کردند به نجف اشرف حمل گردید.

پیکر پاک مرحوم صدر با احترام تمام در سرداب مدرسه صدر نجف که خود بنیان نهاده بود، به خاک سپرده شد. صد و ده سال بعد از رحلت حاج محمدخان در سال ۱۳۴۹ قمری هنگام بازسازی مقبره وی جنازه آن مرحوم تر و تازه ظاهر می شود که به نقل از مرحوم علم الهدی، مرحوم سید محمد صدر به داخل سرداب رفته به دو طرف صورت وی بوسه زد. آنگاه دستور داد که روی لحد را بپوشانند.

بنای مدرسه صدر

مدرسه علمیه صدر بین سالهای ۱۲۲۰ تا ۱۲۲۹ قمری در زمینی به مساحت ۹۰۰۰ مترمربع و با الگوگیری از مدرسه چهارباغ در یک طبقه پایه گذاری و در طبقه اول ۵۸ حجره و شش حجره هم در طبقه دوم بنا گردید.

در سه طرف، ایوان بزرگ با سقف بلند به عنوان مدرسه ساخته شد. در طرف غربی مدرسه به جای ایوان، کتابخانه ای در زمان مرحوم آیت الله خراسانی تأسیس گشت. شکل حجره ها و ایوان های جلوی آنها و مدرسه ها (ایوان های بزرگ با سقف بلند) و حیاط بسیار وسیع و باغچه های متناسب و نسبتاً بزرگ، بسیار جالب و نشانه بلندنظری و همت والای بانی مدرسه است. معماری، طرح و نقشه مدرسه موجب جلب توجه و از آثار هنر و اندیشه و ابتکار مردم باهوش و هنرمند و مبتکر اصفهان در نیمه اول قرن سیزدهم می باشد. همچنین درختان کاج کهن و بسیاربلند بر زیبایی مدرسه افزوده است.

در حدود سال ۱۳۸۵ قمری در پشت مدرسه بزرگ شمالی سالنی بزرگ برای تدریس و همچنین اقامه نماز جماعت تأسیس گردید.

در سال ۱۳۶۶ شمسی طرح طبقه فوقانی و احداث بیش از چهل باب حجره و ایوان های مقرنس شده و سه باب مدرسه در زوایای فوقانی همچنین ساختمانی در سه طبقه با زیربنای تقریبی ۳۰۰۰ مترمربع به منظور کتابخانه و سالن اجتماعات تهیه و اجرا گردید. کتابخانه مدرسه صدر که به جای کتابخانه قدیمی تأسیس شد با حدود ۲۰۰۰۰ هزار جلد کتاب حوزوی و متنوع و بیش از ۱۰۰۰ نسخه کتاب خطی و چاپ سنگی، گنجینه ای گرانبها را در خود جای داده است.

از سال ۱۳۸۶ شمسی نیز با همت مدیریت محترم مدرسه جناب حجت الاسلام والمسلمین حاج آقا تمنایی و با درآمد حاصل از موقوفات مدرسه، تعمیرات اساسی و قابل توجهی صورت گرفت که این اقدامات کمی و کیفی در جهت رفاه هرچه بیشتر روحانیون و طلاب مدرسه و همچنین تجهیز مدرسه به امکانات مورد نیاز و زیبایی بیش از پیش مدرسه بوده است که همچنان در حال انجام می باشد.

جایگاه علمی مدرسه صدر

مدرسه صدر در یک قرن اخیر از نظر موقعیت علمی و اجتماعی، مهم‌ترین مدرسه‌ی علمیه اصفهان بوده است. از زمان تأسیس مدرسه صدر تاکنون تعداد زیادی از مجتهدین و فقهای بزرگ و حکماء و فلاسفه و ادباء جلیل القدر در این مدرسه تحصیل علم نموده و یا تدریس و تألیف داشته اند.

در حال حاضر با توجه به این که مدرسه صدر مرکز حوزه علمیه اصفهان است، محوریت آموزشی این مدرسه بر سطوح عالی متمرکز بوده و علاوه بر ۲۳۰ طلبه ای که در سطوح مختلف مشغول درس و بحث می باشند، هفت کرسی درس خارج نیز با حضور بیش از ۸۰۰ نفر از فضلاء در این مدرسه برپا می باشد و آیات عظیم الشأن و علمای بزرگواری همانند: آیت الله العظمی حاج شیخ حسین مظاهری، آیت الله العظمی شیخ محمدتقی مجلسی، آیت الله سید ابوالحسن مهدوی چون چشمه های جوشانی جرعه های علم و معرفت را به کام تشنگان می ریزند.

علم آموزان مشهور مدرسه صدر

از محصلین و مدرسان مشهور این مدرسه می توان افراد زیر را نام برد:

شیخ عبدالحسین محلاتی، جهانگیرخان قشقایی، آخوند ملا محمد کاشانی معروف به آخوند کاشی، حاج آقا رحیم ارباب، حاج ملا محمدجواد آدینه، سید ابوالقاسم دهکردی، ملا محمدحسین فشارکی، شیخ علی یزدی، شیخ محمد حکیم خراسانی، سید محمد نجف آبادی، میر سید علی نجف آبادی، شیخ محمدرضا مسجد شاهی نجفی، شیخ هیبت الله هرندی، سید محمدباقر ابطحی سده ای

حاج آقا صدرکوهپایی، حاج میرزا علی آقا شیرازی، حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی، شیخ محمود مفید، حاج میرزا رضا کلباسی، سید علی بهبهانی رامهرمزی، شهید سید ابوالحسن شمس آبادی، سید محمدرضا خراسانی، سید مجتبی لنکرانی نجفی اصفهانی، شیخ احمد فیاض، حاج آقا حسین خادمی، شیخ علی مشکوت سده ای، سید عبدالحسین طیب، سید علی موحد ابطحی، حاج شیخ حسن صافی اصفهانی و حاج سید محمدعلی صادقی (میر محمد صادقی)

سنگاب مدرسه صدر

سنگاب نفیسی را حاج محمدابراهیم در سال ۱۲۷۵ قمری وقف مدرسه نموده که هم اکنون در ایوان غربی قرار دارد. در لبه این سنگاب با خط خوش نستعلیق این بیت را نقش کرده اند:

می نوش آب و لعنت حق بر یزید کن جان را فدای مرقد شاه شهید کن

نقش مدرسه صدر در جریان انقلاب

مدرسه صدر در جریان انقلاب اسلامی پایگاه بزرگی بود که بسیاری از حرکت ها و جوشش ها از آن آغاز می شد؛ به عنوان نمونه می توان از اولین راهپیمایی پانصد هزار نفری اصفهان یاد نمود که مبدأ آن مدرسه صدر بود و به سوی دانشگاه ادامه یافت که به همین دلیل فرماندار نظامی حکومت جبار شاه با نیروهایش به این مدرسه یورش برد و مدتی درب مدرسه بسته بود تا آن که بعد از چندی به دنبال تلاش هایی مجدداً مفتوح گردید و فعالیت ها از سر گرفته شد. در دوران ۸ سال دفاع مقدس نیز روحانیون و طلاب این مدرسه در جبهه های نبرد حضور و فعالیت چشمگیری داشته و ۴۱ شهید از جمله سردار شهید حجت الاسلام مصطفی ردانی پور و حجت الاسلام شهید عبدالله میثمی را تقدیم انقلاب و آرمان های آن نمود.